Na miejscu trwa bezładne zbiegowisko. Jak opowie potem magazynowi policyjnemu wdowa po generale, do samochodu, przy którym zginął były szef policji, podchodzili politycy, fotografowie, dziennikarze, cały tłum ludzi. „Byłam w szoku. Krzyczałam, aby policja zrobiła z tym porządek. Dopiero wtedy rozciągnęli taśmę. Miałam wrażenie, że nie ma nikogo, kto by chciał wziąć odpowiedzialność za śledztwo i kierować oględzinami“ – żaliła się otwarcie. Dodawała, że jeszcze wtedy, pod blokiem, musiała wysłuchiwać pierwszych spekulacji na temat śmierci męża.
Jak czytamy w „Gazecie Policyjnej“, tamtej nocy wszyscy mieli zostać postawieni na nogi. Elżbieta Sitek relacjonuje, że jeszcze tej samej nocy w komendzie stołecznej powołano grupę śledczą, która zabezpieczała ślady. Od rana działania wszystkich policjantów z wydziału kryminalnego miały być związane z pracą operacyjną w tej sprawie. „Wszyscy mieli penetrować środowiska przestępcze i szukać informacji, które mogły mieć jakikolwiek związek z zabójstwem, a następnie przekazywać je do specgrupy w KSP“. W artykule przewija się jeszcze sformułowanie, które w sprawie Papały będzie pojawiać się irytująco często – tym bardziej że niewiele za nim poszło: „Wykrycie sprawców traktowano jako honorową sprawę dla całej policji“.
Awanse i dwa notesy
Szalenie ambitny, dobrze zorganizowany, z szerokimi politycznymi koneksjami – wspominali go potem koledzy. Papała miał mieć nawet dwa notesy – na pierwszy i drugi garnitur polityków. Kiedy ktoś spadał w partyjnej hierarchii, generał policji miał wykreślać i przepisywać jego nazwisko.
Urodzony w Pruchniku na Podkarpaciu w 1959 r. Absolwent liceum w Jarosławiu, służbę wojskową odrobił w Milicji Obywatelskiej. W 1980 r. przyjęty do Wyższej Szkoły Oficerskiej Milicji Obywatelskiej w Szczytnie. Potem skończy jeszcze studia na wydziale prawa w Łodzi oraz zrobi podyplomówkę w Olsztynie. Już w nowej Polsce, w roku 1990, obroni doktorat (praca „Ucieczka sprawcy po dokonaniu przestępstwa drogowego“). Jego promotorem będzie znany ekspert profesor Brunon Hołyst.
W Komendzie Głównej MO będzie piął się po wszystkich szczeblach kariery: inspektor, naczelnik, zastępca dyrektora, w końcu dyrektor Biura Ruchu Drogowego. W 1995 r. awansuje na zastępcę komendanta głównego policji Jerzego Stańczyka. 3 stycznia 1997 r. na wniosek ministra MSWiA Leszka Millera premier Włodzimierz Cimoszewicz mianuje go komendantem głównym. Z funkcji zostanie odwołany po roku przez ministra Janusza Tomaszewskiego. Politycy będą się potem przerzucać winą za jego śmierć.
„Moralną odpowiedzialność za śmierć gen. Papały ponoszą ci, którzy zmusili go do ustąpienia z zajmowanego stanowiska. Bo bez wątpienia komendanta policji w służbie jest o wiele trudniej zabić niż byłego komendanta“ – twierdził premier z ramienia SLD. „(Papała) Miał w tym czasie przygotować program reformy policji. To, co nam przedstawił, nie zadowoliło nas, ponieważ nie gwarantowało żadnych zmian. Chcieliśmy, żeby Papała został oficerem łącznikowym w Brukseli. Nie zamierzaliśmy zrezygnować z jego usług. Zresztą były komendant przyjął naszą propozycję i szykował się do wyjazdu za granicę. Na pewno nie był załamany“ – tłumaczył odsunięcie go od stanowiska Tomaszewski.
Biznesmen z Chicago
Jak opisywała w 2001 r. w tekście „Zadeptane ślady“ Agata Jabłońska, jeszcze w nocy po zabójstwie komendant główny policji Jan Michna wyznaczył do sprawy specjalną grupę śledczych, na której czele stanął Jerzy Skrycki z Biura Koordynacji Służby Kryminalnej KGP (kierował wcześniej poszukiwaniami zabójców Jaroszewiczów). Do zespołu dokooptowano prokuratorów oraz oficerów Urzędu Ochrony Państwa oraz policjantów z różnych części Polski (łącznie około 20 osób). Niestety, większość śladów zadeptano, policyjne psy nie mogły nawet podjąć tropu.
Co ciekawe, wśród obecnych na miejscu zdarzenia był też zaprzyjaźniony z Papałą biznesmen z USA Edward Mazur, który z czasem stanie się jednym z głównych podejrzanych. O jego obecności opowiadał Wojciechowi Wybranowskiemu późniejszy marszałek Senatu Bogdan Borusewicz. „Byłem na miejscu zamordowania generała Marka Papały około czterdziestu minut po całym zdarzeniu. Zostałem wezwany jako najwyższy rangą wówczas urzędnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Na miejscu była już policja i kilka osób, m.in. Leszek Miller, Roman Kurnik i chyba Zbigniew Sobotka. Był też z nimi wysoki, postawny mężczyzna w okularach, którego nie znałem. Później, oglądając telewizję, dowiedziałem się, że był to właśnie Edward Mazur“ – mówił.
Mazur to polonijny biznesmen z Chicago, jak się potem okaże, od lat 70. współpracownik Służby Bezpieczeństwa (część pracowników SB podejrzewała, że współpracował nie tylko z polskim wywiadem). Po 1989 r. zjawia się w Polsce z zamiarem robienia interesów. 2 mln zł inwestuje w rozwój firmy Bakoma (ostatni człon nazwy pochodzi od jego nazwiska). Jest wtedy blisko kręgów postkomunistycznej władzy, tak poznaje się z Papałą. Ostatni raz spotykają się na imprezie, z której generał Papała odjeżdża na dworzec po matkę. Były to imieniny dawnego generała brygady MSW PRL Józefa Sasina.
Błądzenie po omacku
Ale związki z Mazurem to niejedyny trop. Na początku policja rozważa też wątki prywatne (w tym celu na pogrzebie generała przy trumnie instalowane są mikrofony mające wychwycić rozmowy bliskiej rodziny) czy zawodowe (zemsta któregoś z byłych współpracowników). W miarę upływu czasu i postępów śledztwa pojawia się też ważny wątek szwedzki – Papała miał wiedzieć zbyt wiele o narkotykowych interesach dawnych esbeków w tym kraju i dlatego musiał zginąć.
Jak opisywali w „Super Expressie“ na początku tego wieku Maciej Duda, Daniel Walczak i Robert Zieliński, początki przemytu narkotyków z Polski to jeszcze lata 80. SB potrzebowała wtedy dewiz, więc zaczęła produkować i przemycać do Szwecji amfetaminę (narkotyki miały być nawet produkowane w jednym z zakładów państwowej Polfy). Po 1989 r. esbecy mieli przejąć biznes i wykorzystując dawne interesy, prowadzić go na własny rachunek. Papała miał mieć wiedzę o tych powiązaniach.
Za taką hipotezą miałby przemawiać fakt, że w ostatnim tygodniu życia generał Papała pilnie próbował skontaktować się z Leszkiem Millerem. Według zeznań części świadków miał być zdenerwowany, oglądać się za siebie. W filmie dokumentalnym Sylwestra Latkowskiego „Zabić Papałę“ jeden z bohaterów opowiadał, że podczas wspólnego spotkania w hotelu Sobieski policjant ciągle przekrzywiał głowę, był kompletnie nieobecny.
„Iwan“ zaczyna gadać
Potencjalny przełom w przedłużającym się śledztwie przychodzi dopiero w 2002 r. Artur Zirajewski, pseudonim Iwan – według prokuratury członek klubu płatnych zabójców – zeznaje, że wczesną wiosną 1998 r. brał w Gdańsku udział w spotkaniu, którego uczestnicy mieli szukać chętnego do zabójstwa Marka Papały. W pokojowym hotelu, według jego zeznań, mieli przebywać Andrzej Zieliński, pseudonim Słowik, Nikodem Skotarczak, pseudonim Nikoś oraz… biznesmen Edward Mazur.
W wersję „Iwana“ będą potem powątpiewać przestępcy oraz policjanci. Jak opowiedzą Latkowskiemu policjant „Majami“ czy gangster „Masa“, zeznania Zirajewskiego od początku zdawały się niewiarygodne. Jakim cudem w Trójmieście mieliby się spotkać „Nikoś“ i „Słowik“, skoro w tamtym czasie prowadzili ze sobą otwartą wojnę i napuszczali na siebie policję? Dlaczego ktoś miałby się skusić na 40 tys. dol., skoro miesięczne zarobki gangów i gangsterów szły wtedy w setki tysięcy? I dlaczego na taki hazard w końcu miałby pójść sam Mazur, skoro po takim spotkaniu już w marcu o planach zabicia Papały wiedziałoby kilkanaście osób?
I tutaj kolejny twist. Edward Mazur zostanie zatrzymany, media donoszą o tym, że prokurator chce mu postawić zarzuty, ale po interwencji Ministerstwa Sprawiedliwości biznesmen zostaje wypuszczony (jeszcze tego samego dnia uda się na huczną imprezę w warszawskiej restauracji Belvedere). „Tu chodzi po prostu o to, by ochronić jednego z potencjalnych podejrzanych, Edwarda M., bliskiego znajomego Papały i ludzi z kierownictwa SLD“ – powie wtedy „Życiu Warszawy“ jeden z urzędników resortu sprawiedliwości.
Zwolennikiem tezy o tym, że Mazur jest zamieszany w sprawę zabójstwa Papały, był też minister sprawiedliwości Lech Kaczyński. „Edward M. uosabia związek polityki z najzwyczajniejszymi bandytami, najklasyczniejszą zorganizowaną przestępczością“ – powie w wywiadzie dla „Gazety Polskiej“ 12 czerwca 2002 r. Biznesmen zareaguje zza oceanu. Wystąpi przeciwko politykowi z pozwem, w którym pisze, że sugestie Kaczyńskiego naruszają jego dobre imię i narażają go na utratę zaufania potrzebnego w biznesie. Domagał się publicznego odwołania wszystkich tych wypowiedzi oraz wpłacenia przez „Gazetę Polską“ 10 tys. zł na Polski Czerwony Krzyż.
Niestety, pomimo opowiadanych w mediach rewelacji śledztwo musiało być wielokrotnie przedłużane. W grudniu 2002 r. „Super Express“ informował np. o pomyśle powołania specjalnego stanowiska prokuratora operacyjnego, które miałoby pozwolić przyspieszyć śledztwo. Miał je objąć prokurator Jerzy Mierzejewski, który z ramienia prokuratury okręgowej prowadził postępowanie od niemal pięciu lat. Jako operacyjny miałby skupić się na zdobywaniu nowych dowodów i świadków. Do tego dostałby drugiego prokuratora asystenta, który zajmowałby się papierkowymi sprawami proceduralnymi.
Śledztwo warszawskie: Bogucki i „Słowik“
W 2003 i 2005 r. prokuratorzy stawiają zarzuty, które po latach skończą się jedną wielką kompromitacją. O ile zlecenie miał – według wersji prokuratury – wydać Mazur, o tyle o obserwowanie miejsca zabójstwa Papały i bezskuteczne nakłanianie gangstera Zbigniewa G. do zabicia byłego szefa policji zostaje oskarżony Ryszard Bogucki (wcześniej skazany już za zabójstwo „Pershinga“). Natomiast Andrzej Zieliński „Słowik“ zostaje oskarżony o nakłanianie Artura Zirajewskiego „Iwana“ do zamordowania szefa policji i oferowanie mu za to 40 tys. dol. Obaj byli związani z grupą pruszkowską. Prokuratura żądała 15 lat więzienia dla Boguckiego i 8 lat dla Andrzeja Zielińskiego. Obrońcy wnosili o uniewinnienie.
Proces potrwa dekadę i skończy się kompletnym fiaskiem. „Wartość dowodów w tej sprawie została przeceniona, a skazanie oskarżonych byłoby niesprawiedliwe“ – powie w lipcu 2013 r. w ustnym uzasadnieniu wyroku sędzia Paweł Dobosz. Doda, że rozstrzygnięcie jest porażką oskarżyciela, który nie wykazał winy oskarżonych i nie przekonał sądu do swoich racji. – Sąd nie chroni przestępców, ale staje po stronie obywateli, których chroni przed nadużyciami i zaniedbaniami władzy – zasugeruje Dobosz.
W trakcie ciągnącego się dziesięć lat procesu dojdzie do bardzo kontrowersyjnej śmierci. Pod koniec 2009 r. w więzieniu umrze „Iwan“. Oficjalnie na zator płuc, ale – jak napisze potem w interpelacji poselskiej Andrzej Ćwierz – wokół sprawy będzie wiele niejasności. Swoją cegiełkę dołoży do nich resort sprawiedliwości. Podczas konferencji po śmierci świadka urzędnicy poinformują, że Zirajewski miał otrzymać gryps, po przeczytaniu którego spalił swoje notatki i napisał list do żony. Po kilku dniach funkcjonariusze Służy Więziennej znaleźli go nieprzytomnego w celi. „Na wniosek lekarza więziennego został przewieziony do Szpitala Wojewódzkiego w Gdańsku, gdzie stwierdzono, że przedawkował estazolam, lek działający nasennie, uspokajająco i przeciwlękowo. Jest on już jedenastą przedwcześnie zmarłą osobą związaną bezpośrednio lub pośrednio z zabójstwem w czerwcu 1998 r. ówczesnego szefa policji“ – będzie zwracał uwagę polityk.
W międzyczasie będą też trwały próby sprowadzenia do Polski Edwarda Mazura, ale spełzną na niczym. Biznesmen zostaje nawet zatrzymany przez FBI w 2006 r. i trafia do sądu ekstradycyjnego. Do USA lata wtedy prokurator generalny Zbigniew Ziobro, ale Amerykanie odmawiają wydania biznesmena Polsce. Sędzia ekstradycyjny nie zostawia na polskim wniosku suchej nitki – w decyzji wprost pisze o tym, że podstawą do wydalenia Mazura miałyby być kłamliwe oraz mało wiarygodne zeznania gangstera, który próbuje ratować skórę. Opowieść Zirajewskiego Amerykanie uznają za niewartą funta kłaków. Przedsiębiorca umrze w USA w maju 2023 r.
„Jesteśmy świadkami kompromitacji państwa, które nie jest w stanie znaleźć morderców komendanta głównego policji. Domagamy się wyjaśnień od przedstawicieli organów wymiaru sprawiedliwości i podania ich do wiadomości publicznej“ – oświadczą wdowa po generale Marku Papale i jego córka po kuriozalnym wyroku w 2013 r.
Śledztwo łódzkie: „Patykiem“ pisane
To jednak nie wszystko. W 2012 r. sytuację wywraca do góry nogami konferencja zorganizowana przez prokuraturę w Łodzi. To wtedy zostaje mediom przedstawiona hipoteza, jakoby do morderstwa doszło… podczas kradzieży samochodu, wiśniowego daewoo espero, którym jeździł generał. Tamtejsza prokuratura – na podstawie zeznań świadka koronnego o pseudonimie Biker – stwierdza, że sprawcy chcieli ukraść samochód należący do Papały. I to podczas usiłowania kradzieży jeden z mężczyzn miał oddać śmiertelny strzał do generała. Zatrzymano pięciu podejrzanych. Dwóch z nich, Igor M. „Patyk“ (dawniej Igor Ł. – zmienił nazwisko) i Mariusz M., usłyszało zarzuty zabójstwa Papały. „Do zabójstwa doszło w wyniku napadu rabunkowego z użyciem broni palnej. Jeden ze sprawców oddał śmiertelny strzał“ – mówi dziennikarzom rzecznik Prokuratury Apelacyjnej w Łodzi Jarosław Szubert.
Po latach i na tej wersji sędziowie nie zostawią suchej nitki. Zeznania świadka koronnego Roberta P. o pseudonimie Biker, który oskarżał „Patyka“, prowadzący proces Mariusz Iwaszko uzna za pełne sprzeczności i niekonsekwencji. Ponadto „nie stwierdzono żadnych oznak walki o ten samochód, nie stwierdzono jakiejkolwiek rozmowy dotyczącej kradzieży, na przykład: oddaj kluczyki! (…) Jest oczywiście do pomyślenia, że M. zdenerwowany niechcący nacisnął na spust. To jest jednak samo w sobie tak mało prawdopodobne, że aż niewiarygodne“. Co do samego „Bikera“ zacytowano opinię jednego z biegłych, który zdiagnozował u niego osobowość dyssocjalną, skłonność do konfabulacji. Dlatego jego zeznania nie mogły doprowadzić do wyroku innego niż uniewinniający – zapadnie on w listopadzie 2023 r.
Tym razem wdowa po generale nawet nie skomentuje wyroku. Zabierze natomiast głos adwokat „Patyka“, mecenas Grzegorz Cichewicz. „Mój klient nie był święty, ale po otrzymaniu statusu świadka koronnego przez działania prokuratora cztery lata niesłusznie przebywał w tymczasowym areszcie. Rozważamy wniesienie sprawy o odszkodowanie za niesłuszne aresztowanie“ – powie. Dziś „Patyk“ chce od państwa 5 mln zł odszkodowania.
Zero rezultatów
Podsumowując, najważniejszych podejrzanych było przez te lata czterech. Pierwszym był biznesmen Edward Mazur, który przebywał w dniu zabójstwa na przyjęciu imieninowym u generała Józefa Sasina. Drugim był Ryszard Bogucki, który miał przy tej zbrodni działać z trzecim, Andrzejem Z., pseudonim Słowik. Ostatnim był Igor M., pseudonim Patyk, złodziej samochodów ze statusem świadka koronnego. Dziś, w świetle tego, co udało się, a właściwie czego nie udało się ustalić, lista ta wydaje się nad wyraz skromna.
Przez 25 lat prowadzenia kolejnych śledztw z ust polityków nadzorujących służby padały słowa, których szybko mieli pożałować. Minister Lech Kaczyński mówił mediom, że dopiero pod koniec jego urzędowania w 2001 r. pojawiły się właściwe tropy: „Według mojej oceny są one bardzo prawdopodobne. Wcześniej nie było o czym mówić“. Były szef MSWiA Marek Biernacki zapewniał, że do końca jego kadencji sprawa będzie wyjaśniona: „W momencie mojego odejścia był już wyraźny przełom w śledztwie. To kwestia czasu, kiedy dowody przeciwko sprawcom zostaną ostatecznie zebrane i ujawnione“. Podobnym litaniom nie było końca.
Kuriozalny wyścig Warszawy i Łodzi oraz błędy w postępowaniu bezlitośnie wytykał między innymi były minister sprawiedliwości Zbigniew Ćwiąkalski. – Sprawa niepotrzebnie nabrała zabarwienia politycznego, do tego od 2009 r. prowadziły ją dwie prokuratury, warszawska i łódzka, które nie potrafiły ze sobą współpracować. Billingi rozmów jednego z głównych podejrzanych o podżeganie do zabójstwa policja przekazała śledczym dopiero po 15 latach postępowania – punktował. W lutym 2024 r. – zza krat – Ryszard Bogucki zaapelował do nowej władzy o powołanie komisji śledczej ws. zabójstwa generała Marka Papały. Śledczy mieliby wyjaśnić działania policji, prokuratury i sądów, szukać nieścisłości oraz piętnować zaniedbania.
Zdaniem Rafała Pasztelańskiego, dziennikarza, który przez całe lata 90. opisywał przestępczość zorganizowaną, kluczem do rozwiązania zagadki śmierci generała mógłby być jego ostatni dzień, ten, w którym spotkał się z tak wieloma ludźmi ze służb. Pytanie, czy na szukanie odpowiedzi nie jest już za późno. „Z przykrością przyznaję, że ta sprawa jest plamą na honorze polskiej policji i wymiaru sprawiedliwości“ – przyznał w niedawnym wywiadzie dla magazynu kryminalnego „Newsweeka“ gen. Adam Rapacki, były szef Centralnego Biura Śledczego.