Maszyna wciągnęła Jakuba
W Polsce Jakub był kucharzem. Do Holandii przyjechał w wieku 22 lat, skuszony obietnicą lepszego życia. Praca w zakładzie przetwórstwa i utylizacji makulatury nie była lekka, ale nie narzekał. Do jego obowiązków służbowych należało rozdrabnianie papieru, zbieranie ścinków i zwożenie ich wózkiem widłowym do prasy. Musiał rozdrobnić papier, zebrać go, a następnie przewieźć wózkiem widłowym do prasy – ogromnej maszyny wyposażonej w pięć metalowych drutów, które służą do wiązania bel papieru. Liny ośmiokrotnie owijały się wokół papieru, a następnie wciągały belę do środka urządzenia, które formuje z niej sprasowaną paczkę.
Ponieważ stalowe druty regularnie się zrywały, makulatura nie była właściwie zwinięta. Pracownicy wielokrotnie interweniowali u przełożonych, prosząc o naprawę urządzenia, ich apele pozostały jednak bez odzewu. Jakub jest za niski, aby sięgnąć do beli z poziomu posadzki, musiał zatem kilka razy dziennie wspiąć się na prasę i własnoręcznie obwiązać zwoje papieru drutami. Wprawdzie takie rozwiązanie nie było idealne, ale za każdym razem okazywało się skuteczne.
Aż do feralnej środy wiosną 2015 r., kiedy nieuważnie chwycił lewą ręką urwany drut na górze prasy, nie zauważając, że dolny także jest zerwany. W konsekwencji lina sześciokrotnie owinęła mu się wokół prawej ręki, aż do wysokości łokcia; gdyby okręciła się osiem razy, Jakub straciłby ramię aż do pachy. Jako że maszyna nie miała żadnych zabezpieczeń, silnik pracował nieprzerwanie, wciągając mężczyznę w ruchome tryby urządzenia.
Aż dwie godziny spędził unieruchomiony, siedząc przywarty do prasy, w szarym ubraniu roboczym, do cna przesiąkniętym krwią. Utrata tak dużej ilości krwi powodowała, że w ogóle nie pamięta momentu transportu helikopterem do szpitala, gdzie lekarze amputowali mu rękę.
Wypadki w pracy
Ciężka i niebezpieczna praca w zakładach mięsnych, centrach dystrybucji czy na budowach to domena ponad siedmiuset tysięcy imigrantów zarobkowych, którzy przyjeżdżają do Holandii zazwyczaj ze środkowej i wschodniej części Europy. Badania prowadzone przez holenderski Trybunał Obrachunkowy (Algemene Rekenkamer) oraz holenderską Państwową Inspekcję Pracy wykazują, że imigranci ekonomiczni relatywnie częściej niż inne grupy osób czynnych zawodowo ulegają wypadkom przy pracy. Z myślą o obsłudze rencistów oraz osób pobierających zasiłki chorobowe holenderski zakład ubezpieczeń społecznych UWV uruchomił nawet swoją placówkę w Warszawie.
Jak ustalili dziennikarze z portalu Investico oraz holenderskiego tygodnika publicystycznego „De Groene Amsterdammer“ we współpracy z organizacją Argos, polskim Onetem, rumuńskim Contextem oraz Balkan Insight, każdego roku w Holandii setki poszkodowanych w wypadkach imigrantów zarobkowych wnoszą pozew o odszkodowanie za uszczerbek na zdrowiu przeciwko swojemu byłemu pracodawcy. Spraw jest tak wiele, że niektóre kancelarie odszkodowawcze zaczęły już się specjalizować wyłącznie w obsłudze prawnej wypadków przy pracy, do których doszło w środowisku imigrantów zarobkowych. Adwokaci, prawnicy oraz pełnomocnicy reprezentujący interesy poszkodowanych – niekiedy sami mający polskie czy rumuńskie korzenie – aktywnie ogłaszają się w mediach społecznościowych, próbując dotrzeć do ofiar wypadków. Wysokość dochodzonych odszkodowań sięga kwot rzędu 650 000 euro.
Sprawy tego typu są zazwyczaj finalizowane zakulisowo, po cichu, bez udziału jakiegokolwiek sądu, poza zasięgiem urzędów państwowych czy Państwowej Inspekcji Pracy. Nikt też nie kontroluje, czy zakład pracy, w którym doszło do wypadku, zapewnił bezpieczne warunki dla innych osób w nim zatrudnionych. Kontrolę w sprawie wypadku, do którego doszło na terenie danego zakładu, przeprowadza obecnie sam pracodawca. Taki tryb postępowania wprowadziła holenderska Państwowa Inspekcja Pracy, kierując się przy tym „dążeniem do poprawy umiejętności wyciągania własnych wniosków u pracodawców“. Urząd wychodzi przy tym z założenia, że pracodawcom przyświecają dobre intencje. Tylko w wyjątkowych przypadkach inspektorzy osobiście prowadzą takie postępowanie powypadkowe. W konsekwencji pracownicy zatrudnieni w najcięższych i obarczonych największym ryzykiem zawodach nadal świadczą pracę w niebezpiecznych warunkach.
„Miła atmosfera, piwko, wódeczka“
Jacht szefa jest składowany w tym samym magazynie, w którym mieszkam – opowiada Piotr Półrolniczak. W hali magazynu zlokalizowanego w strefie przemysłowej w miejscowości Nederhorst Den Berg sklecono kilka prowizorycznych pokoików, w których mieszka Piotr ze swoją żoną. Należą do dużej grupy Polaków zatrudnianych przez sklep internetowy 123inkt. Piotr, wysoki pięćdziesięciolatek o siwej czuprynie, codziennie zajmuje się pakowaniem przesyłek. – Nie znam holenderskiego ani angielskiego, mówię tylko po polsku – opowiada. – Po czterech latach pracy w magazynie zaproponowano mi stały kontrakt.
Zakład 123inkt rozpoczął swą działalność trzydzieści lat temu jako firma rodzinna, a dziś jest odnoszącym sukcesy przedsiębiorstwem, oferującym konkurencyjne ceny w branży artykułów biurowych i osiągającym milionowe obroty. Firma prowadzi agresywną kampanię reklamową; długopisy w krzykliwie żółtym kolorze leżą na wielu biurkach w całej Holandii. 123inkt pielęgnuje także „wartości rodzinne“, opisywane w regulaminie wewnętrznym jako „miła atmosfera, piwko, wódeczka“.
Istnieje jednak i druga strona medalu. Jak opowiada niejeden (były) pracownik firmy, ludzie w magazynie pracują pod ogromną presją czasu. – Regularnie dochodzi do wypadków – mówi Piotr. On sam także uległ wypadkowi. W kwietniu 2022 r. stracił równowagę i spadł z rampy ładunkowej, rodzaju podwyższenia na wjeździe do magazynu, przy którym odbywa się załadunek i rozładunek ciężarówek. Upadek próbował zamortyzować łokciem, przez co złamał rękę i musiał w związku z tym przejść pięć operacji. Od tamtej pory ręka Piotra zwisa bezwładnie wzdłuż tułowia, wygięta pod nienaturalnym kątem. Dalsza praca stała się niemożliwa. I choć po wypadku pracodawca nadal wypłacał Piotrowi wynagrodzenie oraz pokrył koszt zabiegów u fizjoterapeuty, to jednak nie kwapił się do podjęcia dalszych kroków – nie zgłosił wypadku do inspekcji pracy, nie wspominając już nawet o wypłacie jakiegokolwiek odszkodowania.
Piotr, podobnie jak wielu innych poszkodowanych w wypadkach imigrantów ekonomicznych, nie podejmuje żadnych działań wobec zakładu pracy. Aż do momentu, kiedy rok później doszło do zdarzenia, które wstrząsnęło całą firmą. Pewnego sobotniego poranka kolega Piotra, 44-letni Rafał Samoraj, zostaje znaleziony na podłodze swego pokoju. Nie żyje. Kilka tygodni wcześniej drobnej postury mężczyzna z Polski ulega wypadkowi w czasie pracy w magazynie firmy 123inkt, odnosząc ranę głowy. Do dzisiaj nie wiadomo, co dokładnie wówczas się stało, czy Rafałowi udzielono po wypadku odpowiedniej pomocy medycznej i czy zdarzenie to miało związek z jego śmiercią. Rodzina i przyjaciele Rafała błądzą po omacku, bezskutecznie poszukując odpowiedzi na te pytania. – Na wieść o śmierci brata rzuciłam telefon i zaczęłam płakać – mówi Marta, siostra Rafała. – Potem zadzwoniłam jeszcze raz, żeby się upewnić, czy to prawda. Nie mogłam po prostu uwierzyć w to, co się stało.
Firma 123inkt twierdzi, że z ustaleń holenderskiej Państwowej Inspekcji Pracy wynika, iż wypadku nie trzeba było zgłaszać, a samo postępowanie kontrolne urzędu zostało wszczęte bez wyraźnych podstaw. Firma odsyła do Inspekcji w sprawie wyników tego postępowania, ale ta z kolei odmawia udzielenia komentarza w indywidualnych sprawach. Faktem jest jednak, że 123inkt nie zgłosiło wypadku z własnej inicjatywy. To pełnomocnik poszkodowanego poinformował Inspekcję o całym zdarzeniu.
Firma wynajęła autokar do krematorium, aby inni pracownicy mogli wziąć udział w ceremonii pochówku Rafała. Widząc trumnę kolegi, Piotr nabiera przekonania, że jego sytuacja sama z siebie się nie poprawi. Potrzebna jest mu pomoc. Żona Piotra znajduje na Facebooku Karolinę Kwiatkowski – holenderską prawniczkę o polskich korzeniach. Prawie rok po wypadku mężczyzna kontaktuje się z nią telefonicznie.
– Byłem chyba pierwszym pracownikiem firmy 123inkt, który zaangażował adwokata – mówi. Pozycja prawna imigrantów zarobkowych w Holandii jest słaba: ludzie ci są zazwyczaj zatrudnieni na podstawie krótkoterminowych umów o pracę, a ponadto znajdują się w stosunku silnej zależności od pracodawcy, który nie tylko organizuje im zatrudnienie, lecz także załatwia zakwaterowanie i ubezpieczenie zdrowotne. Pomimo to część pracowników i tak trafia do adwokata. Kontakt z prawnikiem ułatwia fakt, że kancelarie specjalizujące się w prowadzeniu postępowań związanych z odszkodowaniami powypadkowymi zatrudniają pracowników z migracyjnym pochodzeniem. Rozmawialiśmy z co najmniej 40 firmami prowadzącymi sprawy imigrantów, którzy ulegli wypadkom przy pracy.
I tak jedna z adwokatek opowiada nam, że w ubiegłym roku była zmuszona skierować 34 sprawy do innych biur. Powód? Brak czasu. Także kancelaria mecenas Kwiatkowski, która prowadzi sprawę Piotra, nie narzeka na brak klientów. – Zamówiłam dwa tygodnie reklamy na Google. To w zupełności wystarczyło – mówi. Jedna z dużych kancelarii adwokackich w Holandii od 2019 do 2023 r. sfinalizowała niemalże 640 spraw migrantów zarobkowych dotyczących szkód osobowych. Inny adwokat opowiada z kolei, że w samym roku 2024 miał aż 117 spraw.
Zdaniem specjalistki do spraw odpowiedzialności cywilnej Yvonne Waterman liczby te wyraźnie pokazują ogromną skalę zjawiska. Waterman ma doktorat w dziedzinie odpowiedzialności pracodawcy za wypadki przy pracy i choroby zawodowe. – Liczba incydentów znacznie się zwiększyła, choć pracodawcę pociąga do odpowiedzialności tylko niewielki odsetek poszkodowanych – mówi.
W holenderskim prawie odpowiedzialność za zapewnienie bezpiecznych warunków pracy niemal zawsze spoczywa na pracodawcy. – To sprawia, że prawie we wszystkich przypadkach odpowiedzialność ponosi zakład pracy – mówi Willemijn Roozendaal, profesor nadzwyczajna prawa ubezpieczeń społecznych na Wolnym Uniwersytecie w Amsterdamie.
– Z prawnego punktu widzenia nie ma nawet większego znaczenia, czy to była „wina własna“ pracownika, chyba że doszło do działań celowych lub tzw. rażącego niedbalstwa. No ale jak często ktoś umyślnie łamie sobie rękę? Po ustaleniu odpowiedzialności ubezpieczyciel zakładu pracy zazwyczaj opłaca rachunek wystawiony przez kancelarię odszkodowawczą.
Jak wynika z raportu organizacji Badania Naukowe i Centrum Danych (Wetenschappelijk Onderzoek en Datacentrum – WODC) z czerwca 2024 r., większość – bo aż 90 proc. – spraw kończy się zawarciem ugody pozasądowej. Sąd może przejąć prowadzenie sprawy, kiedy zakład pracy jest nieubezpieczony bądź kiedy pracodawca albo ubezpieczalnia torpeduje dalszy tok sprawy. Jak podkreśla Yvonne Waterman, dla pracodawcy korzystne może być zawarcie ugody. – Ugoda gwarantuje poufność i dyskrecję, zapobiega szkodom wizerunkowym i pozwala uniknąć niepokojów w miejscu pracy – tłumaczy ekspertka. Wypłacone odszkodowania sięgają kwot rzędu dziesiątek, a nawet setek tysięcy euro. Jak twierdzą adwokaci, sprawy odszkodowawcze trwają przeciętnie dwa lata, choć są i takie, które mogą się ciągnąć także i osiem lat.
Winą obarczają imigrantów
Portal dziennikarski Investico uzyskał wgląd w akta piętnastu spraw o szkodę osobową, w których ofiarami byli imigranci. Dwanaście z nich dotyczyło wypadków, które należało zgłosić do Inspekcji Pracy, czego aż połowa pracodawców nie zrobiła. Akta tych spraw są przepełnione historiami imigrantów, którzy mimo bardzo słabej znajomości języka pracują na niebezpiecznych urządzeniach, często pozbawionych systemów bezpieczeństwa, bo te spowalniają produkcję. Opisuje się także postępowanie pracodawców, którzy winą za wypadek obarczają emigrantów, spychając z siebie odpowiedzialność za brak bezpiecznych warunków pracy, albo którzy próbują przekupić poszkodowanych, aby w ten sposób uniknąć wszczęcia sprawy odszkodowawczej. Ofiary wypadków pochodzą zazwyczaj z Polski i Rumunii. Pracują głównie na budowach, przy instalacjach, w zakładach zajmujących się recyklingiem czy dystrybucją, a także przetwórstwem mięsa. W trzynastu z piętnastu spraw pracodawcy usiłowali zepchnąć winę na pracownika, celowo przeciągali postępowanie lub wręcz je utrudniali. Niemalże we wszystkich przypadkach poszkodowani nie byli w stanie wykonywać tej samej pracy, którą zajmowali się przed wypadkiem. Niektórzy z nich bezpowrotnie utracili zdolność do pracy.
Jak na przykład 20-letni chłopak z Rumunii, zatrudniony na czarno w wesołym miasteczku. Późnym wieczorem został uderzony ruchomą częścią karuzeli, którą ktoś uruchomił, kiedy on sprawdzał jeszcze zamknięcia krzesełek. Ciężko ranny Rumun wylądował na ulicy. Właściciel wesołego miasteczka nie dość, że wyparł się, że chłopak u niego pracował, to jeszcze odmówił podania danych ewentualnych świadków. Próbował też przekupić poszkodowanego, żeby uniknąć sprawy. Dopiero kiedy czujny pracownik pogotowia ratunkowego zgłosił wypadek, Inspekcja Pracy podjęła postępowanie kontrolne.
W innej z kolei sprawie pochodzący z Rumunii pracownik firmy recyklingowej stracił końce palców, bo maszyna, przy której pracował, miała na stałe usunięte zabezpieczenia, aby zwiększyć tempo produkcji. Poszkodowany był zatrudniony na czarno, a umowę o pracę dostał dopiero po wypadku. Pracodawca wyrzucił ucięte końce palców i nie zgłosił wypadku do Inspekcji Pracy.
Dwudziestolatek z Polski musiał po skończeniu pracy sprzątnąć posadzkę hali lakierni proszkowej, w której był zatrudniony. Jak się później okazało, zabezpieczenie maszyny do czyszczenia było niesprawne. Urządzenie wciągnęło dłoń chłopaka i obcięło mu część palca. Zakład pracy zrzucił winę na pracownika zajmującego się konserwacją sprzętu, a poszkodowanego nakłaniał do odstąpienia od sprawy. Także i w tym przypadku zdarzenia nie zgłoszono do Inspekcji Pracy.
Z danych przytoczonych przez adwokatów wynika, że poszkodowani w wypadkach pracownicy pochodzenia holenderskiego zazwyczaj już po trzech dniach od zdarzenia zgłaszają się do pełnomocnika w sprawach odszkodowawczych. W przypadku imigrantów może trwać to nawet rok i dłużej. – Nie ma co się dziwić – mówi Dion Kramer, wykładowczyni prawa europejskiego na Wolnym Uniwersytecie w Amsterdamie. – Mamy tu do czynienia z wyzyskiem ekonomicznym. Nasz system nie jest przygotowany do ochrony osób szczególnie na niego narażonych, znajdujących się w trudnym położeniu, nie wspominając już o tych, którzy są aktywnie utrzymywani w stosunku zależności. Co prawda stworzyliśmy w Holandii sieć wsparcia socjalnego, ale powyższej grupy niestety ona nie obejmuje.
Ucięta ręka Kuby
Ze względu na poważne zagrożenie bezpieczeństwa pracowników Inspekcja Pracy poleciła unieruchomić na dziesięć dni maszynę do recyklingu papieru, która ucięła rękę Kubie. Mężczyzna spędził 28 dni w szpitalu, gdzie lekarze musieli nie tylko amputować mu ramię, lecz także dokonać transplantacji skóry, która w wyniku częściowego zatrzymanie krążenia uległa martwicy.
– Skóra obumarła, wyglądała, jakby była spalona i zaczynała cuchnąć. Do przeszczepu lekarze wycięli mi skórę z nogi – opowiada Jakub. Kiedy leżał w szpitalu, odwiedził go szef z żoną. – Był dla mnie bardzo miły, powiedział, że zawsze mogę do niego zadzwonić, jeśli będę potrzebował pieniędzy czy pomocy. Ale dał mi też do podpisania jakieś pismo po holendersku, a ja nie znam zbyt dobrze tego języka. Rozumiem wprawdzie mniej więcej, o co chodzi, ale nie wszystko. W piśmie było pełno słów, które widziałem po raz pierwszy w życiu – mówi Jakub. – Chodziło w każdym razie o to, że miałem złożyć oświadczenie, że byłem świadomy ryzyka oraz że zrzekam się dochodzenia wszelkich roszczeń. Jak to, już teraz? Trzy dni po wypadku? – zapytał Jakub przytomnie, pomimo oszołomienia od silnych leków. Odłożył pismo do szuflady szpitalnej szafki i poszedł do toalety. Kiedy wrócił do sali, szefa już nie było, a list zniknął z szuflady. – To był właśnie moment, w którym zacząłem szukać adwokata.
Inspekcja Pracy stwierdziła, że zakład dopuścił się dwóch wykroczeń. Wprawdzie nie ukarano go mandatem, ale wydano nakaz odpowiedniego zabezpieczenia maszyny. Firma mogła wznowić działalność po mniej niż dwóch tygodniach.
Uwagę zwraca fakt, że to nie pierwszy przypadek, kiedy pracownik stracił kończynę w tym urządzeniu. Dwadzieścia lat temu dokładnie ta sama maszyna ucięła ramię 29-letniemu André. W owym czasie urządzenie także ulegało częstym awariom, które prowizorycznie naprawiano szczypcami. – Każdy chciał szybko naprawić druty. Ja też. Nie było żadnych zabezpieczeń. Wypadek był tylko kwestią czasu – stwierdza André. – Te maszyny stanowią śmiertelne zagrożenie.
W przeciwieństwie do Kuby, André uwiązł w górnej części urządzenia, które od razu ucięło mu całą rękę. Jego kolega czym prędzej zabrał odciętą kończynę i zaniósł ją do szpitala, żeby sprawdzić, czy da się ją jeszcze przyszyć. Niestety, na próżno. – Kiedy się ocknąłem, ryczałem jak bóbr – opowiada André. Chirurg, który mnie operował, powiadomił Inspekcję Pracy, ale ponieważ zakład szybko zabezpieczył maszynę, urząd nie stwierdził żadnych naruszeń. W międzyczasie firma została przejęta i zmieniła nazwę.
Jakub dowiedział się od kolegi z pracy o wypadku André, wspomniał więc o tym w rozmowach z inspektorami. Ci jednak stwierdzili, że tej informacji „nie da się jakkolwiek wykorzystać“, ponieważ w latach dziewięćdziesiątych firma nosiła inną nazwę. W sporządzonym przez Inspekcję Pracy protokole kontroli powypadkowej nie ma żadnej wzmianki o poprzednim incydencie.
Pomimo iż firma została pociągnięta do odpowiedzialności, a Inspekcja Pracy stwierdziła winę zakładu, pracodawca cały czas obwiniał Jakuba. W dokumentacji przeznaczonej dla holenderskiego zakładu ubezpieczeń społecznych UWV, przy pytaniu o osobę odpowiedzialną za wypadek pracodawca zakreślił pole „pracownik“.
Po całym tym zdarzeniu Jakubowi zaczęły dokuczać koszmary senne i bóle fantomowe. – Czułem skurcze w nieistniejącej dłoni, swędziały mnie palce i skóra przedramienia – mówi. Wypadek wywołał u niego silną traumę. W czasie wizyty w zakładzie chłopak bał się zbliżyć do maszyny, wpadał w panikę, nawet kiedy stał z dala od urządzenia. Gdy dowiedział się, że już nigdy nie będzie mógł pracować, popadł w psychozę. To między innymi z tego powodu sfinalizowanie sprawy i uzyskanie odszkodowania trwało aż osiem lat.
Kasia do wszystkiego
– Mam nauczkę – mówi Kasia, Polka. Siedzi przy stole kuchennym i owija kosmyk włosów wokół palca. Do Holandii przyjechała lata temu – nie tyle w celach zarobkowych, ile w poszukiwaniu wolności. Przez długi czas traktowała firmę, w której pracowała, jak własną rodzinę. Czuła się doceniana i szanowana. Teraz już tak nie jest.
Jako koordynatorka w ubojni Kasia zajmowała pozycję pomiędzy zarządem a pracownikami produkcji. Do jej zadań należało informowanie nowo zatrudnionych osób o obowiązujących w firmie zasadach regulaminowych, pokazywanie im, gdzie jest kantyna, a gdzie można palić. Przez długie lata rozwiązywała rozmaite problemy. Jeśli zdarzył się wypadek i trzeba było tłumaczyć, jechała do szpitala i pomagała przy sporządzaniu raportów. Zwracała uwagę pracownikom, kiedy ci nie przestrzegali przepisów BHP w pracy. Była od wszystkiego.
Ale kiedy sama uległa wypadkowi i leżąc na ziemi, zwijała się z bólu, ciepłe rodzinne więzy z pracodawcą szybko się rozpadły. Początkowo firma okazywała jej wsparcie, ale kiedy okazało się, że Kasia zamierza pociągnąć zakład do odpowiedzialności za niebezpieczne warunki pracy, miłe słowa się skończyły. – Rzucili mi pismem w twarz, pytając, dlaczego to robię – opowiada. – Po wypadku nie byłam już osobą, która pomaga innym, ale tą, która sama potrzebuje pomocy. Wówczas firma zwróciła się przeciwko mnie.
Jak mówi sama Kasia, sprawa, którą wytoczyła, jest wyjątkowa. Jej dawni współpracownicy nigdy nie odważyli się nic powiedzieć ani zrobić. – Problem polega na tym, że ludzie stają się kompletnie zależni od firmy i nie mają pojęcia, jaka jest ich pozycja prawna. Myślą, że wykonanie telefonu do adwokata będzie ich kosztować majątek, nie wiedząc o tym, że koszt ten pokrywa ubezpieczenie.
Z wyrzutami sumienia Kasia wspomina czasy, kiedy sama musiała występować jako tłumacz przy wypadkach w pracy. – Widziałam, że w raportach wpisywali coś innego, niż mówili poszkodowani, a winą obarczali pracownika – opowiada. – Bałam się wtedy jednak cokolwiek powiedzieć z obawy o utratę wszystkiego. Jak twierdzi adwokat Huib Staal, zakłady pracy często korzystają z takich „koordynatorów“ jak Kasia. – Są to osoby pochodzenia polskiego, rumuńskiego czy bułgarskiego, które znają język angielski. Pełnią funkcję pośrednika pomiędzy szefem a pracownikami, a ich zadaniem jest przede wszystkim jak najlepiej dbać o interes szefa – mówi. – Właściwie można powiedzieć, że imigranci zarobkowi są zdradzani przez własnych rodaków, którzy zarabiają parę groszy więcej od nich.
„Dbamy o pracowników“
Sędzia sądu w Lelystad podnosi głos. – Nie będziemy się znowu kłócić! – dogryza prawniczce Piotra. Mecenas Kwiatkowski stwierdziła właśnie w sali sądowej, że firma 123inkt „mogła po prostu odpowiedzieć na moje wiadomości mailowe dotyczące załatwienia sprawy odszkodowawczej Piotra“. – Nigdy jednak nie dostałam żadnej odpowiedzi, a każdy krok był wymuszany na drodze sądowej. Wypadek miał miejsce dwa i pół roku temu. – Byliśmy przekonani, że jeśli wypłacamy mu dalej wynagrodzenie i pokrywamy koszty fizjoterapii, to postępujemy właściwie – broni się 123inkt. – Normalnie dbamy o naszych pracowników.
Przez cały rok firma uchyla się od uznania swojej odpowiedzialności, argumentując, że „w codziennym życiu każdy napotyka różnego rodzaju przeszkody. Pracownicy powinni zatem także sami myśleć o tym, jakich dokonują wyborów“. Dopiero kiedy odpowiedzialność 123inkt zostaje stwierdzona przez sąd, firma podejmuje działania. Pomimo obrotów rzędu 250 milionów euro rocznie zakład – jak sam twierdzi – nie jest ubezpieczony od szkód osobowych. Ewentualne odszkodowanie firma będzie musiała zatem pokryć z własnej kieszeni. Wypadek zostaje zgłoszony do Inspekcji Pracy dopiero po roku, po usilnych naleganiach ze strony mecenas Kwiatkowski. – 123inkt ma ubezpieczoną każdą paczkę, ale żadnego z pracujących tam ludzi – mówi Piotr.
W lecie 2024 r. firma nagle ujawnia nagrania z kamer na parkingu przed magazynem, w którym mieszka Piotr z żoną. Widać na nich, jak Piotr wyciąga z samochodu siatkę z pustymi plastikowymi butelkami i niesie ją niesprawną ręką. Zdaniem 123inkt świadczy to o tym, że Piotr „nie będzie żył jako osoba jednoręka“. Lekarz medycyny pracy stwierdza jednak, że nagrania „nic nie wnoszą“ oraz „wcale nie potwierdzają zdolności do pracy“.
Na sali sądowej adwokat firmy 123inkt zgłasza nowy postulat: żąda wydania jak najwięcej informacji o stanie zdrowia Piotra, które kiedykolwiek sporządzono na piśmie. Wątpi bowiem, czy do złamania łokcia doszło istotnie w wyniku wypadku przy pracy. – Piotr doznał złamania łokcia także w wieku ośmiu lat – mówi adwokat firmy 123inkt. Piotr podkreśla jednak, że kiedy przez długie lata wykonywał w zakładzie ciężkie prace fizyczne, nic mu nie dolegało.
– Każdego dnia musiałem przerzucać od dwóch do trzech ton papieru. Oni dobrze wiedzą, że ja tam harowałem.
– Bardzo źle się czuję – mówi przez tłumacza do sędziego Piotr. Jego żona wróciła do Polski, a on sam przeprowadził się z terenu zakładu do pokoiku przy polskiej rodzinie, w innej części Holandii. Gotują dla niego. Jemu samemu nie chce się rano nawet ubrać. Często dzień w dzień nosi te same ubrania. Do Polski zamierza wrócić dopiero po zakończeniu sprawy odszkodowawczej.
Firma 123inkt stwierdza w pisemnej odpowiedzi, że „w ubiegłych dwóch latach podjęła wszelkie starania na rzecz osiągnięcia starannego i zadowalającego rozwiązania“. Sprawa nabrała „formalnego charakteru“, ponieważ komunikacja musi przebiegać wyłącznie przez prawników. Ponadto 123inkt „ubolewa“ nad faktem, że sprawa weszła na drogę sądową. Firma „wyraża gotowość“ do zrekompensowania szkody, ale zarzuca Piotrowi stawianie „nieproporcjonalnych wymagań“, opierając się na nagraniu z kamer oraz przeświadczeniu, że Piotr dochodzi roszczeń „w zakresie przekraczającym szkody wynikające w z wypadku“.
Jak twierdzi 123inkt, niezgłoszenie wypadku do Państwowej Inspekcji Pracy nie wynikało z umyślnego działania, lecz z „niewiedzy“. Na polecenie urzędu firma przeprowadziła zresztą własną kontrolę wewnętrzną, w wyniku której wdrożono dodatkowe środki bezpieczeństwa, w tym ściślejszą kontrolę przestrzegania przepisów BHP.
Sprawy Piotra i Jakuba trafiają w końcu do Inspekcji Pracy. To jednak wyjątek. Znaczna większość – bo aż 70 procent według szacunków Trybunału Obrachunkowego – wypadków objętych obowiązkiem zgłoszenia nigdy tam nie trafia. Gdy pracodawcy – jedyny podmiot mający obowiązek takiego meldunku – uchylają się od niego, wówczas prawnicy, doradcy prawni i specjaliści od odszkodowań wykorzystują potencjalne zgłoszenie do Inspekcji jako narzędzie nacisku w sprawach o odszkodowanie.
– Oczywiście mam prawo zgłosić wypadek do Inspekcji Pracy i czasami wykorzystuję ten argument, zwłaszcza gdy firma nie kwapi się do uznania swojej odpowiedzialności – mówi mecenas Kwiatkowski. – Ale ostatecznie klient wynajmuje mnie nie po to, żeby zajmować się większą całością, ale żeby załatwić jego indywidualną sprawę.
Także Martijn Stolk z kancelarii Justiz Letselschade zauważa, że nie wszystkie wypadki przy pracy są odpowiednio zgłaszane. – Aktualnie prowadzę sprawę, w której o wypadku nie powiadomiono Inspekcji, pomimo że pracodawca był do tego zobowiązany.
Zdaniem Stolka pracodawcy nie chcą mieć nic wspólnego z Inspekcją, „bo boją się mandatów“. Decyzję o ewentualnym zgłoszeniu wypadku Stolk pozostawia klientowi. Przyznaje zresztą, że niekiedy sam posługuje się tym argumentem jako środkiem nacisku na pracodawcę, zwłaszcza kiedy ten „jest oporny we współpracy“. A i tak Inspekcja nie zawsze wszczyna postępowanie po zawiadomieniu dokonanym przez adwokata. Kiedy Wouter Hensbergen z kancelarii Tijbout Letselschade powiadomił urząd o wypadku, usłyszał w odpowiedzi, że „zdarzenie miało miejsce ponad sześć miesięcy temu i z tego powodu Inspekcja nie podejmie postępowania w sprawie“. Rob Paumen, kierownik wydziału Arbo holenderskiej Państwowej Inspekcji Pracy, jest zdziwiony – okres przedawnienia na nałożenie kary wynosi pięć lat.
Kontrole tylko w wyjątkowych sytuacjach
I choć w przekonaniu adwokatów pracodawcy obawiają się kar, to jednak ryzyko, że faktycznie zostaną one nałożone, uległo w ostatnich latach znacznemu zmniejszeniu. Ich liczba spadła z 40 proc. w roku 2019 do 16 proc. w roku 2023. Malejący trend będzie się prawdopodobnie utrzymywać, jako że w roku 2023 Inspekcja wprowadziła „nowy, innowacyjny tryb pracy, wykorzystujący szereg narzędzi interwencyjnych“.
Według nowej procedury to nie Inspekcja bada większość wypadków przy pracy, ale same zakłady, w których miały miejsce dane zdarzenia. Inspektorzy prowadzą kontrole powypadkowe tylko w wyjątkowych sytuacjach. – W zamyśle pracodawcy mają się uczyć na własnych doświadczeniach z wypadków i zadbać o poprawę warunków pracy, tak aby stała się ona bezpieczniejsza – przekonuje Rob Paumen.
W 2023 r. inspektorzy skontrolowali 70 bardzo poważnych wypadków w pracy, nie licząc 72 wypadków śmiertelnych, które zawsze trafiają do Inspekcji. Około 1300 innych nieszczęśliwych zdarzeń zbadali sami pracodawcy, po wstępnej wizycie inspektora. Kiedy sporządzony przez pracodawcę raport oraz plan naprawczy nie spełniają odpowiednich wymogów, Państwowa Inspekcja Pracy ma prawo sama przystąpić do kontroli oraz nakazać wdrożenie stosownych ulepszeń. W ubiegłym roku inspektorzy odrzucili tylko 16 z 1300 planów naprawczych. Oznacza to mniej kar, ale jak twierdzi Inspekcja – takie właśnie było zamierzenie. – W przeszłości interesowało nas tylko to, czy zakład dopuścił się wykroczenia. Jeśli tak, nakładaliśmy na niego karę finansową – mówi Paumen. – Dane z ubiegłych lat pokazują jednak, że liczba wypadków wcale się nie zmniejszyła.
Adwokatka specjalizująca się w szkodach osobowych Eline Spijker zauważa „drastyczny spadek“ jakości protokołów powypadkowych. – Pracodawca sam analizuje, co musi zmienić czy poprawić w zakładzie. Z obiektywnością nie ma to nic wspólnego. To tak, jakby rzeźnik miał sam kontrolować jakość sprzedawanego przez siebie mięsa – mówi. Zdaniem specjalistki prawa cywilnego Yvonne Waterman obecne procedury stwarzają możliwość przedstawienia sytuacji w sposób inny niż miała miejsce w rzeczywistości. – To pole do popisu dla nadużyć ze strony firm. Pozostawianie kontroli powypadkowej w gestii pracodawcy to oznaka ubóstwa.
Obecny tryb sporządzania protokołów powypadkowych zrodził nowy trend w działalności związanej z doradztwem. Obok kancelarii odszkodowawczych jak grzyby po deszczu wyrastają biura konsultingowe, które są wynajmowane przez pracodawców do badania wypadków w zakładach. – Powstaje rynek, na którym działają solidni doradcy, ale oprócz nich są także i nierzetelni – mówi Tesseltje de Lange, wykładowczyni europejskiego prawa migracyjnego na uczelni Radboud Universiteit. – W zasadzie wszyscy ci ludzie powinni być inspektorami pracy, a nie działać w sektorze prywatnym.
Były lider partii socjalistycznej SP Emile Roemer stwierdził w raporcie sprzed pięciu lat, że bez właściwej rejestracji imigrantów zarobkowych nie da się ukrócić nieprawidłowości. Choć raport ten spotkał się z pozytywnym odzewem ze strony wszystkich ugrupowań politycznych w Holandii, to jednak we wrześniu zeszłego roku sam Roemer stwierdził w wywiadzie dla holenderskiego dziennika „NRC“, że pomimo upływu lat jego zalecenia nadal nie zostały wdrożone.
I tak na przykład nadal nie wdrożono jednego z najbardziej oczywistych instrumentów – systemu zbierającego informacje, kto gdzie mieszka i gdzie pracuje. Od lat na opracowanie czeka zmiana legislacyjna regulująca nadzór nad działaniem agencji pośrednictwa pracy. Jak przekazano w skierowanej do holenderskiego parlamentu informacji z grudnia 2024 r., ministrowi spraw społecznych Eddiemu van Hijumowi (z partii NSC) nadal nie udało się bowiem znaleźć odpowiedniego organu nadzoru.
Z tego powodu realne możliwości kontroli ewentualnego wyzysku pracowników są niewielkie. Tesseltje de Lange tłumaczy to tak: – Jeżeli nie prowadzi się ewidencji pracowników w sposób umożliwiający ich zlokalizowanie, to Inspekcja Pracy także nie ma możliwości zwrócenia się do nich o wyjaśnienia. Po wypadku poszkodowani wracają do domu. Ale skoro nie wiemy, gdzie ten „dom“ jest, to jak możemy tych ludzi znaleźć i pomóc im wyegzekwować swoje prawa?
W konsekwencji rozwiązywanie spraw związanych z uszczerbkiem na zdrowiu trafiło na rynek prywatny. Wgląd w stan BHP w zakładach pracy coraz bardziej wymyka się organom państwowym spod kontroli, podczas gdy w kancelariach i biurach obsługujących szkody osobowe piętrzą się stosy akt szczegółowo opisujących bezpieczeństwo w miejscu pracy. Informacje te zazwyczaj nie trafiają do właściwych urzędów państwowych, co skutkuje brakiem jakichkolwiek systemowych rozwiązań. – Najprawdopodobniej powstał wielki prywatny rynek do obsługi tego, co powinno być domeną państwa: bezpiecznej pracy – twierdzi profesor de Lange.
„Co Holandia ci dała?“
– Nie wystraszysz się, jak ją ściągnę? – pyta Jakub, machając palcami protezy ręki, z której wydobywają się dźwięki pracującego robota. – Popatrz, jak to wygląda – Kuba z entuzjazmem pokazuje swoją protezę. Ma ich trzy. Jedna to ta czarna, którą ma teraz na sobie, druga jest zapasowa. No i jeszcze trzecia, do uprawiania sportu. Jakub jest jego fanatykiem, w Polsce grał w piłkę nożną na wysokim poziomie. Ta robotyczna, którą nosi na co dzień, to supernowoczesne urządzenie, które jest jednocześnie bardzo delikatne i często się psuje. Jakub wskazuje na zwisający kawałek materiału na ręce.
– Na początku bardzo mnie to stresowało, bo miałem tylko trzy lata gwarancji na protezę. Po upływie tego czasu wszystkie naprawy musiałem pokrywać z własnej kieszeni. Kwota z odszkodowania topniała w oczach. W międzyczasie adwokat załatwił jednak, że naprawy protezy są pokrywane z różnych funduszy.
Po zakończeniu wywiadu, już na korytarzu, Jakubowi napływają do oczu łzy. Mówi, że od zakończenia sprawy odszkodowawczej odczuwa większy spokój. – Ale nie mam też pracy i już raczej nigdy nie będę jej miał. To straszne uczucie, masz pojęcie? — mówi.
Jakub angażuje się niekiedy w wolontariat, któremu jest w stanie podołać. Pomimo wypadku nadal mieszka razem ze swoją dziewczyną w Holandii. – Jesteśmy już tutaj tak długo, tutejszy tryb życia nam odpowiada. Powrót do Polski nie wchodzi w grę. Ostatnio rozmawiałem nawet na ten temat z mamą, kiedy przyjechała mnie odwiedzić – opowiada. – Mama zapytała: „No ale Kuba, co ta Holandia ci tak właściwie dała?“.
Imiona: Jakub, André i Kasia są fikcyjne. Imiona i nazwiska osób występujących w artykule są znane redakcji.
Artykuł powstał przy wsparciu funduszu dziennikarskiego Journalismfund Europe. Tłumaczenie na język polski „Newsweek Polska“ umieszczono także na stronie groene.nl.