To jego wytwórnia filmowa Miramax postanowiła zainwestować w Quentina Tarantino po debiutanckich „Wściekłych psach“. Film o napadzie bandytów na sklep jubilerski, gdzie wszystko poszło nie tak, miał bardzo kiepski wynik w kinach, ale za to sprzedano 900 tys. kaset VHS. Za to w Anglii zabroniono z powodu brutalności emisji filmu na kasetach, co z kolei napędziło widzów do kin i ustanowiło „Wściekłe psy“ filmem kultowym.
Nieszczęsny widz został ocucony, doszedł do siebie i wrócił na miejsce, a film cofnięto do sceny przedawkowania heroiny przez Mię Wallace, tak by publiczność mogła znów obejrzeć, jak Vincent Vega (John Travolta) wbija igłę w serce Thurman.
Film stał się kultowy. Poszła fama, że widzowie mdleją na nim z wrażenia i zarazem rozeszła się plotka, że za całym zamieszaniem stał Weinstein, który wynajął faceta odgrywającego utratę przytomności.
To on wraz z bratem zainwestowali w „Pulp Fiction“ osiem milionów dolarów, gdy inni producenci się wycofali. Wypromowali Tarantino, widząc, że wpadł im w ręce prawdziwy klejnot. W zasadzie stworzyli markę „Tarantino“, lansując kolejne jego filmy nie nazwiskami aktorów, ale reżysera, wbrew zasadom, że ludzi nie obchodzi, kto nakręcił film, tylko kto w nim gra główne role.
***
Już sam tytuł swą bezczelnością mówił wszystko o tym, co chce nam pokazać młody samouk. Bo Tarantino nie skończył szkoły filmowej. Uniwersytetem urodzonego w 1963 r. w Knoxville w Tennessee, po matce (urodziła go, mając 16 lat) ćwierć-Czirokeza, była Video Archives, kalifornijska wypożyczalnia kaset VHS, gdzie pracował przez kilka lat. Pojawienie się magnetowidów było gigantyczną rewolucją, ważniejszą niż streaming, będący jedynie technologicznym ułatwieniem. Oto kino zbłądziło pod strzechy, filmy, których nie było w kinach ani telewizji, stały się dostępne, a przede wszystkim doszło do egalitarnego połączenia sztuki wysokiej i jarmarcznej – można było wypożyczyć i film artystyczny, i krwawą rąbankę klasy B, a na deser coś pornograficznego. W wypożyczalniach pracowali pasjonaci, znający się na filmach i prowadzący wokół nich zażarte spory (internet, dając nam nieograniczony dostęp do filmów i muzyki, zarazem zabił kulturę fanowską).
***
Książki „pulpowe“ to kryminalna literatura najniższego lotu, tania, rozrywkowa lektura jednorazowego użytku. „Jest to po prostu książka w miękkiej okładce, na tanim papierze, którą masz dosłownie gdzieś. Czytasz sobie, wsadzasz do tylnej kieszeni spodni, siadasz na niej w autobusie, kartki zaczynają wypadać, ale kogo to obchodzi? Jak skończysz, dajesz komuś innemu do przeczytania albo wypierdzielasz. Nie stawiasz na półce w biblioteczce“ – tak Tarantino zdefiniował literaturę pulpową w wywiadzie z 1994 r. I zrobił na pulpowych schematach jeden z kanonicznych filmów XX w., a nie coś, co się „wypierdziela“.
„»Pulp Ficton« był dla Hollywood tym, czym »Obywatel Kane« Orsona Wellsa w 1941 r. Przewietrzył wszystko, od piwnic po strych“ – mówi Juliusz Machulski. Kino „drugiego sortu“ wprowadził do mainstreamu, a w zasadzie kompletnie przemodelował mainstream. O fenomenie filmu świadczy niebywała liczba memów ze scenami z „Pulp Fiction“ – kto nie widział gifa z bezradnie rozglądającym się Vincentem Vegą, chyba nie korzysta z internetu. Banksy tworzył grafiki z Vincentem i Julesem Vinnfieldem (Samuel L. Jackson, od tamtego czasu występuje w niemal każdym filmie Tarantino) strzelającymi z bananów zamiast pistoletów. Ile razy był pastiszowany taniec Vincenta z Mią, trudno policzyć; w polskim serialu „Absolutni debiutanci“ para dwudziestolatków przebiera się za Vincenta i Mię, by odegrać słynnego twista na oczach rówieśników. Jeśli młodzi ludzie urodzeni z grubsza dziesięć lat po premierze filmu Tarantino przebierają się za jego bohaterów, to znaczy, że mamy do czynienia z dziełem nieśmiertelnym.
***
Tarantino ma niezwykłą intuicję do aktorów – uparł się, by Vincenta Vegę zagrał Travolta, choć Weinstein koniecznie chciał Daniela Day-Lewisa. Weinstein miał w zwyczaju stawiać na swoim, ale okazało się, że potrafi też przyjmować mądre sugestie – Travolta przekonał go, by nie wprowadzać „Pulp Fiction“ do amerykańskich kin w sezonie letnim, gdy ekrany okupują filmy rozrywkowe, ale w październiku, kiedy premiery mają poważne dzieła, startujące w wyścigu po Oscary. Weinstein uznał to za fenomenalną sugestię. I dopiero po amerykańskiej premierze na Nowojorskim Festiwalu Filmowym „Pulp Fiction“ weszło do 1200 kin w Stanach Zjednoczonych. Przed Oscarami Miramax zamówił u profesora Thomasa Schatza z Uniwersytetu w Austin esej dowodzący, że korzenie „Pulp Fiction“ tkwią w kinie noir z lat 40. Dzięki temu ten zwariowany film został ustawiony w kontekście szacownej klasyki. Wystarczyło na jednego Oscara – za scenariusz. Choć nominacji było siedem.
Tarantino zdecydował się na coś, na co nie poszedłby wyedukowany absolwent renomowanej szkoły filmowej – na niekończące się absurdalne dialogi w filmie sensacyjnym, w dodatku zupełnie niezwiązane z akcją tegoż filmu. Podważył zasady logiki filmowej, zabijając w połowie opowieści jednego z głównych bohaterów, którego widownia zdążyła obdarzyć sympatią, a później, zaburzając chronologię, w retrospekcjach pozwolił mu dalej przeżywać niebezpieczne przygody. A my, wiedząc, że Vincent Vega zginął w toalecie zastrzelony przez boksera Butcha, wciąż mu kibicujemy i jesteśmy ciekawi, jak potoczą się jego losy. Kręcić pełne akcji i przemocy filmy, gdzie bohaterowie długie minuty rozmawiają o frytkach z majonezem i burgerze Royal, to trzeba albo nic nie rozumieć z kina, albo być geniuszem wyzwolonym z żelaznych reguł sztuki. Tutaj mamy do czynienia z tym drugim.
***
Oczywiście Tarantino nie był pierwszym, który rozbił linearną narrację, bo robili to już Kurosawa czy Allen, ale on to zrobił brutalnie i szokująco, tak że operatorowi projektora podczas pierwszego pokazu filmu wydawało się, że pomieszał taśmy. „Pulp Fiction“ można pociąć i skleić w porządku chronologicznym. Wówczas film zacznie się sceną, gdy kapitan Koons (Christopher Walken) wręcza małemu Butchowi zegarek, który jego ojciec ukrywał w odbycie w wietnamskim obozie, a kończy się sceną, gdy dorosły Butch rusza na poszukiwanie zegarka w swoim domu, znajduje zegarek, zabija Vincenta, spotyka Marcellusa, zostaje wraz z nim uwięziony w sklepie prowadzonym przez sadystę, jest torturowany (a Marcellus zgwałcony), a po zemście na zboczeńcach zabiera Fabienne i odjeżdżają motocyklem w siną dal. W takim ujęciu cały film byłby przypowieścią o zegarku ojca Butcha, który to zegarek spowodował potworne komplikacje i przez niego zginęło kilku ludzi, w tym Vega. Zaś otwierająca „Pulp Fiction“ scena napadu w wykonaniu pary nieudaczników Ringa i Yolandy byłaby dokładnie w połowie filmu. I gdyby tak ułożyć tę historię, to dostalibyśmy świetny film, ale nie tak wybitny, jak wersja, którą dał nam Tarantino.
W „Pulp Fiction“ rozegrał też Tarantino kilka schematów kina noir: Mia Wallace jest wariacją na temat femme fatale, Vincent Vega – wrażliwego bandyty, Jules Winnfield – twardziela w czasie mokrej roboty cytującego Biblię, Butch Coolidge – nieogarniętego boksera, który ładuje się w problemy z mafią. Tyle że Tarantino ośmiesza te archetypy: Mia, zamiast wykańczać facetów morderczym seksapilem, prawie wykańcza się sama, Vega ginie w klozecie, gdzie czytał powieść sensacyjną „Modesty Blaise“, a Jules nie ma pojęcia, dlaczego cytuje Księgę Ezechiela.
***
Tarantino kino klasy B podniósł do rangi sztuki filmowej. Korzystając bezwstydnie z całego dorobku tandetnych strzelanek i schematów komiksowych, stworzył nowy gatunek: kino pełne przemocy i krwi, która nas nie przeraża, nieraz bawi do łez, a przede wszystkim kibicujemy bohaterom, by w najokrutniejszy możliwy sposób pozbawili życia wszystkich wrogów. Dokonał tego, że ostentacyjny pastisz został uznany za kino śmiertelnie serio, a papierowe postaci z pulpowych opowieści zamienił w pełnokrwistych bohaterów, do których mamy osobisty stosunek, a bywa, że nawet nas wzruszają.
Czarny humor tych filmów spowodował, że przemoc nie sprawia, że odwracamy głowę od ekranu, ale że wybuchamy oczyszczającym śmiechem. Wreszcie rzecz najdonioślejsza – „Pulp Fiction“ okazało się dziełem łączącym najróżniejsze odmiany kinomanów: zarówno szukających rozrywki pożeraczy popcornu, jak i wyrafinowanych odbiorców, skuszonych „postmodernizmem“ filmu.
Tarantino nie tylko reżyserował, ale samplował, miksował, żonglował motywami i archetypami kina. Czerpiąc z lekceważonych przez poważną krytykę filmów gatunkowych, zburzył granice, wyzwalając kino ze sztywnych podziałów, tak jak zrobiły to wypożyczalnie kaset VHS. Od tego momentu można się przyznawać, że z równą pasją ogląda się francuską nową falę, jak i hollywoodzkie blockbustery, kino noir i musicale, krwawe horrory i czarno-białe klasyki. Oraz „kino exploitation“, od którego Tarantino jest ekspertem, czyli tanie, półamatorskie filmy z nieznanymi aktorami, ale za to pełne wulgarności, seksu i przemocy, puszczane w nędznych kinach, głównie w latach 60. i 70.
***
Filmy Tarantino to wielka opowieść o usprawiedliwionym odwecie. Tu skrzywdzeni, uciemiężeni wyrównują rachunki, nieraz kompletnie wbrew logice, a nawet faktom historycznym: czarni mordują białych, kobiety mężczyzn. Dzięki temu, że widzimy, jak w „Bękartach wojny“ żydowskie komando zabija i skalpuje hitlerowców, a dziewczyna cudem uratowana z Holokaustu podpala paryskie kino, gdzie tracą życie Hitler, Goebbels, Göring i Bormann, przeżywamy katharsis – jedno z najważniejszych uczuć, jakich powinniśmy doświadczyć dzięki sztuce. Kiedy okazuje się, że w „Pewnego razu… w Hollywood“ mordercy z „rodziny“ Mansona mylą adresy i zamiast do domu, gdzie przebywa Sharon Tate z przyjaciółmi, wpadają do willi Ricka Daltona (Leonardo DiCaprio), gdzie zostają zmasakrowani przez Cliffa Botha (Brad Pitt) i jego wyszkolonego pitbulla, klaszczemy z uciechy, bo przecież chcielibyśmy, żeby tak zdarzyło się naprawdę. I cieszymy się, że potwornie zadufany w sobie Bruce Lee też dostaje łomot od Cliffa.
Tarantino ma umiejętność zjednywania naszej sympatii dla okrutników i zabójców. Lubimy Cliffa, mimo że zabił harpunem żonę, uwielbiamy zawodowych morderców Vincenta i Julesa, zakochujemy się w „Łowcy Żydów“ pułkowniku Hansie Landzie w niebywałej kreacji Christopha Waltza. Jesteśmy bezapelacyjnie po stronie Django i dr Schulzta, gdy dokonują krwawej rzezi w posiadłości okrutnego Calvina Candiego. Bawi nas do skrętu kiszek, gdy grupa łowców głów, bandytów i rewolwerowców wybija się wzajemnie w „Nienawistnej ósemce“. O tym, że kibicujemy okrutnie mszczącej się „Czarnej Mambie“ w „Kill Billu“, nie ma co mówić.
Co najbardziej zadziwiające, czujemy sympatię do bohaterów, którzy nie tylko są źli, ale do tego głupi, bo przecież Vincent Vega to idiota bez wyobraźni. Bez mrugnięcia okiem znosimy, że filmy Tarantino zazwyczaj dochodzą do trzech godzin (pierwsza wersja scenariusza „Pulp Fiction“ miała 500 stron, a zwyczajowo przyjmuje się, że jedna strona scenariusza to minuta na ekranie).
***
Filmy Tarantino to bodaj jedyna odsłona kina przemocy, gdzie wiadra krwi, zwały trupów i odciętych kończyn sprawiają radość zdrowemu na umyśle widzowi, ponieważ wszystko jest wzięte w wielki cudzysłów i zamknięte w precyzyjnie obmyślanej konwencji, jaką zasiadając do seansu, musimy kupić. Ci, którzy nie znieśliby widoku odrąbywanych rąk, fontann krwi i wylatujących wnętrzności, na „Kill Billu“, „Nienawistnej ósemce“ i „Django“ bawili się fantastycznie. A przecież Weinstein uparcie powtarzał swojemu ulubieńcowi: „Mógłbyś zarobić nawet sto milionów dolarów, gdyby tylko ludzie nie brodzili tam po kolana we krwi“.
„Przemoc jest jedną z najzabawniejszych rzeczy do oglądania w kinie“ – powiedział Tarantino w Cannes. Ale zabawna jest, gdy pokazuje ją Tarantino, ponieważ oswaja ją i sprowadza ją do komiksu. Nie można traktować przemocy u Tarantino serio, tak jak serio nie można brać walk zawodników wrestlingu. Tak samo nie można oskarżać jego filmów o rasizm, mimo że po kilkadziesiąt razy pada w nich słowo „czarnuch“. Tarantino właśnie w ten sposób rozbraja rasizm, pozwalając czarnym aktorom (głównie Jacksonowi) wypowiadać nieustannie słowo „nigger“.
Nawet ostentacyjny fetyszyzm stóp, jakiemu hołduje Tarantino, nie wzbudza w nas niesmaku, zażenowania ani nawet obleśnego śmiechu. Kupujemy tę perwersję jako coś oczywistego i naturalnego, skoro wyznaje ją Tarantino. W każdym niemal filmie pojawiają się zbliżenia kobiecych stóp, najchętniej Umy Thurman w „Pulp Fiction“ i „Kill Billu“. Dialog o masażu stóp w tym pierwszym filmie jest jednym z najbardziej znanych, ale nagie kobiece stopy pchają się bezczelnie na ekran także w „Grindhouse: Death Proof“, „Bękartach wojny“ i „Pewnego razu… w Hollywood“, ponieważ Tarantino dokonał jeszcze jednej przełomowej rzeczy: wymazał z kina wstyd. Pokazał, że jeśli wierzy się w swoją sztukę, to nie można się krygować, odrzucił wszelkie kunktatorstwo.
Do swoistego tarantinowskiego uniwersum przynależy też fikcyjna marka tytoniu Red Apple, występująca w niemal wszystkich filmach. Papierosy w charakterystycznym opakowaniu z zielonym robakiem o ludzkiej twarzy, wychodzącym z jabłka, reklamuje nawet Rick Dalton w „Pewnego razu… w Hollywood“, narzekając na offie, jakie to paskudztwo.
***
Tarantino jest najbardziej niezależnym reżyserem kina komercyjnego i najbardziej komercyjnym reżyserem kina niezależnego. Zarazem mamy do czynienia z kimś, kto chętniej mówi o cudzych filmach niż o własnych, co wśród artystów jest rzadkie jak białe słonie. To reżyser, który nie chce widza wychowywać, pouczać, umoralniać, nie daje wykładni swoich słusznych poglądów, nie używa kina jako wehikułu jakichkolwiek idei. Jego kino całe jest zbudowane z inspiracji i zapożyczeń, a jednocześnie jest niepodrabialne, osobne, w stu procentach autorskie.
Największy wpływ na Tarantino wywarły spaghetti westerny Sergia Leone i Sergia Corbucciego. „Trylogia dolarowa“ Leone, gdzie zarośnięci, spoceni mężczyźni o śnieżnobiałych zębach spluwają tytoniem, zapijając whisky i diabolicznie się śmieją, gdy mogą kogoś zastrzelić, to kanon dla Tarantino. A samotny łowca nagród w postaci młodego Clinta Eastwooda w zielonym poncho, przemierzającego pogranicze amerykańsko-meksykańskie i wystrzeliwującego całe hordy wąsatych bandziorów w sombrerach, to pierwowzór wielu tarantinowskich postaci. „Finałowa strzelanina w »Dobrym, złym i brzydkim« to najlepsza scena filmowa w historii kina“ – napisał dziesięć lat temu i z pewnością nie zmienił zdania.
Lista zapożyczeń, cytatów oraz inspiracji z innych filmów, jest w „Pulp Fiction“ imponująca, a znajdują się na niej m.in.: „Do utraty tchu“ Godarda, „Łowca jeleni“ Cimino, „Ojciec chrzestny“ Coppoli, „Szczęki“ Spielberga, „Jules i Jim“ Truffauta, „Nikita“ Bessona, „Dawno temu w Ameryce“ Leone, „Psychoza“ Hitchcocka, „Bez przebaczenia“ Eastwooda czy „Dzika banda“ Peckinpaha. I jest to dalece niepełna lista, bo obsesyjni tarantinolodzy tworzą mapy miejsc, gdzie rozgrywają się sceny „Pulp Fiction“, rozrysowują szczegółową chronologię wydarzeń, doszukują się powiązań między filmami, zachowując się jak zwolennicy teorii spiskowych, przekonani, że nie ma przypadków, a wszystko jest ze sobą ściśle powiązane.
***
Powieść „Pewnego razu… w Hollywood“ Tarantino powstała na kanwie scenariusza filmu, ale chyba przede wszystkim po to, żeby autor mógł się popisać imponującą wiedzą z historii kina, nie tylko B-klasowego, ale często wysoko artystycznego i to z całego świata. Zna doskonale nie tylko filmografię Kurosawy, Godarda, Truffauta, ale też Andrzeja Wajdy (uważa, że „Kanał“ mówi o wojnie stokroć więcej niż wszystkie hollywoodzkie bzdury), nie wspominając o Romanie Polańskim, którego obecność w powieści w porównaniu z filmem jest stokroć większa. Wystarczy obejrzeć filmy dokumentalne „Sergio Leone. Włoch, który wymyślił Amerykę“, czy „Django, Django“ o Corbuccim, w których z entuzjazmem wypowiada się Tarantino, by zobaczyć, że dla niego film nie jest wyłącznie efektem zabiegów artystycznych i technicznych, ale rodzajem narkotycznego odlotu.
Muzyka w filmach Tarantino nigdy nie jest elementem czysto dekoracyjnym, ale integralną częścią opowieści. Zachwyt Ennio Morricone, który napisał melodie do filmów Sergia Leone, przełożył się na to, że Tarantino przykłada do ścieżki dźwiękowej ogromną wagę. W „Pulp Fiction“ dał nam właśnie coś jak Morricone, ale w wersji „surf rocka“ mistrza tego gatunku Dicka Dale’a. Trudno pamiętać „Pulp Fiction“, nie pamiętając tych „surfujących“ gitar, no i oczywiście starego przeboju Neila Diamonda „Girl, You’ill Be a Woman Soon“ z 1967 r., tu w nowej wersji zespołu Urge Overkill, która zdominowała listy przebojów dzięki „Pulp Fiction“ właśnie.
Filmy Tarantino są kompletne, żaden element sztuki nie jest pominięty: scenariusz, reżyseria, zdjęcia, scenografia, kostiumy, muzyka, montaż, a nawet napisy początkowe i końcowe. Czołówka filmu i jego finał są zawsze osobnymi, małymi dziełami sztuki, łącznie z czcionką liter bezpośrednio odwołującą się do westernów i kina gangsterskiego lat 60. i 70.
62-letni Tarantino zapowiedział, że powstający „The Movie Critic“ o recenzencie filmowym z pisma pornograficznego będzie jego ostatnim filmem. Uważa, że reżyserowanie to praca dla młodych ludzi, bo w pewnym momencie nawet najwięksi, jak Martin Scorsese, zaczynają robić filmy „trochę geriatryczne“. Już 10 lat temu oświadczył, że po sześćdziesiątce nie będzie robił filmów, ale pisał powieści. Chciałby mieć też sieć kin pokazujących filmy z jego bogatej kolekcji. Gdyby kupił je w Polsce, przyciągnęłyby tłumy kinomaniaków.
Tymczasem w połowie kwietnia Tarantino zapowiedział, że „The Movie Critic“ nie powstanie, bo nie jest to odpowiedni pomysł na ostatni film w karierze. Cóż zatem będzie tym ostatnim, dziesiątym filmem? A może nieodpowiednim pomysłem jest robienie ostatniego filmu w karierze? Przecież Tarantino mógłby nas uszczęśliwić jeszcze wieloma fantastycznymi filmami.