– Po prostu chcę, żeby było przyjemnie. To mój pierwszy remont. Na wiele rzeczy nie miałam czasu przez ostatnią dekadę, bo podróżowałam. Ale po latach włóczęgi postanowiłam zrobić porządek z mieszkaniem, bo kiedy na chwilę przyjeżdżam do Polski, to nawet źle mi się tu śpi.
Na jak długo przyjeżdżasz?
– W Polsce spędzam maksymalnie pięć miesięcy w roku. Resztę – przede wszystkim w Nepalu. Ostatnio się przyłapałam na tym, że kiedy ktoś mówi, że moje gdańskie gniazdko ładnie wygląda, to kurczę się wewnętrznie i zaprzeczam. Powtarzam, że to tylko przystanek, bo życie jest gdzie indziej.
A dom? Gdzie on jest?
– Żyję między dwoma światami. Gdyby przepisy były inne, pewnie zamieszkałabym na pewien czas w Nepalu, bo i tak cały czas jestem w Himalajach. Jak nie ciałem, to głową. Przygotowuję programy kolejnych wyjazdów, robię rezerwacje, odpisuję na setki e-maili z pytaniami. Ja tu nie mam takiego normalnego życia, bo jakie można mieć, kiedy się wpada na chwilę? Kiedyś prowadziłam dużo prelekcji i w ten sposób zachęcałam do wyjazdów. Ludzie mówili potem, że po ich obejrzeniu pomyśleli, że pojadą ze mną. Dopowiadałam sobie, że muszę sprawiać wrażenie osoby, która nie zrzuci nikogo w przepaść. Dziś mam mniej czasu na prezentacje i klienci znajdują mnie przez media społecznościowe.
Żałujesz, że tak się życie potoczyło?
– Nie, ale też nie zawsze układa się tak, jak bym sobie życzyła. Bywa ciężko. Ale w podążaniu moją własną drogą upewniają mnie małe znaki. Byłam dziś w Ikei i przysłuchiwałam się dyskutującym, jaki pojemniczek kupić, ten, a może tamten. Absolutnie tego nie oceniam, też bym tak pewnie rozmawiała, ale jestem szczęśliwa, że nie są mi potrzebne pojemniczki. Ciągle idę, fascynują mnie ludy nomadyczne.
I niczego nie żałujesz?
– Przykro mi, że pewne etapy dorosłego życia, jak np. życie rodzinne, mogą być już za mną. Ale będąc ciągle w ruchu, nie oglądam się za siebie zbyt często. Chciałabym jednak nadać sens mojemu życiu, dlatego, ale też z wielkiej wdzięczności dla Himalajów i Nepalczyków, założyłam fundację, która wspiera edukację w małej himalajskiej wiosce. Chcę pomagać Szerpom i ludom wysokogórskim sprzedawać ich rękodzieło, żeby nie musieli uciekać do wielkich miast, porzucać swojej kultury, tylko robili, co potrafią i zachowywali tradycję. Turystyka ich zmienia. Przestają mówić w swoim języku i uczyć go dzieci. Chciałabym zmienić trochę profil wyjazdów i nie pokazywać wyłącznie gór, ale więcej tego, kto w nich żyje.
Jacy są Szerpowie?
– Ludzie jeżdżą w Himalaje i często nie wiedzą, że to grupa etniczna. Panuje przekonanie, że szerpa to mężczyzna, który w wysokich górach niesie za ciebie bagaż. Kiedyś nosiły też kobiety, często boso. Szerpowie są niesamowicie spokojni. Podziwiam, z jaką godnością znoszą kaprysy wysokogórskiej natury i potrafią znaleźć w niej swoje miejsce. Robią to w sposób zaprzeczający dążeniom zachodniego świata – nie mają aspiracji, aby tę naturę okiełznać. Dostosowują się do niej i są ludźmi pogodnymi. Wyobrażam sobie czasem, że to nam, Polakom, przyszło żyć w wysokich górach. Trudno nie myśleć, że ciągle bylibyśmy źli, że jest za zimno, za ciepło, że za mocno wieje. Tymczasem światopogląd Szerpów do dziś mocno kreowany jest przez buddyzm i płynącą z niego naukę, że nie można nikogo krzywdzić i trzeba być dobrym. Kiedy wchodzę w Himalajach do jakiejś chaty, pierwsze, co słyszę, to nie „dzień dobry“, ale pytanie: „jadłaś już?“.
Jak trafiłaś w Himalaje?
– Rzuciłam korpo i wyjechałam. Dosłownie.
Praca była nie do wytrzymania?
– To nawet nie o to chodziło. Od początku miałam przekonanie, że korpo będzie tylko epizodem, bo to nie moja bajka. Spotykałam ludzi, którzy marzyli, żeby tam być, dla których liczyło się tylko wspinanie po szczeblach kariery. Mam zupełnie inne wyobrażenie świata, być może spowodowane tym, że ukończyłam akademię muzyczną. W korporacji najwięcej wygrywali mistrzowie w robieniu prezentacji w PowerPoincie. Czułam, że dochodzę do szklanego sufitu, a nie miałam ochoty się lansować.
Dlaczego nie zostałaś muzykiem?
– Zarobki były kiepskie, stres ogromny. Nie było jeszcze wtedy psychoterapeutów, a dziś wiele z tego, co się tam działo, klasyfikowałoby się jako mobbing. Studia muzyczne były kontynuacją szkoły z internatem, do której wyjechałam, mając 14 lat. Traktowałam to jako szansę, żeby uciec z Kwidzyna, nie cierpiałam wtedy małomiasteczkowości. Wejście w dorosłość jawiło mi się w czarnych barwach. Skończyłam studia i schowałam flet. Mój ówczesny chłopak zakładał wtedy z kolegą start-up.
Jaki?
– Ivona, pierwszy polski syntezator mowy. Zaczęłam z nimi pracować. Potem trafiłam do banku, zostałam kierowniczką projektów. Dostałam awans, ale bez podwyżki. I tak mijały lata. Aż w końcu poznałam pewnego kolegę. Był zawodowym fotografem, robił zdjęcia nieruchomości, głównie w Azji. Przepowiedział, jak będzie wyglądało moje życie – wyjazdy służbowe do trzygwiazdkowych hoteli, które wszystkie wyglądają tak samo; brak czasu, żeby zobaczyć, co jest na zewnątrz. W końcu zaproponował: „Otwórzmy małą agencję podróży“. Zaczęłam robić to asekuracyjnie na urlopach, potem brałam bezpłatne.
Dokąd jeździliście?
– Birma, Indie, Mały Tybet, w końcu Nepal. Pracowaliśmy razem przez kilka lat, aż w końcu powiedział, że to dla niego zbyt stresujące i rezygnuje. Zrobił to akurat w momencie, w którym rzuciłam pracę. Postanowiłam spróbować sama. Kiedy już się rozkręcałam, wybuchła pandemia. Myślałam o powrocie do banku, potem, żeby zacząć robić zdjęcia, bo lubię. Ale puknęłam się w głowę, że to nie dla mnie. Pierwsze lata samodzielnej działalności w Himalajach nie były łatwe. Na początku zgłosiło się czworo chętnych. Potem dwoje. Nic na tym nie zarabiałam. Dopiero teraz, po wielu latach, mam jako taką stabilność finansową.
Dlaczego Nepal?
– Jest bezpieczny, logistyka wyjazdów nie stanowi problemu, okazało się też, że bardzo dobrze znoszę wysokość. Kiedy zaczynaliśmy tam jeździć z kolegą, oboje przekonywaliśmy klientów, że to wyjazd dla każdego. Wydawało mi się, że 18 km po górach na wysokości 4000 m n.p.m. to nic takiego. Dziś uważam wręcz przeciwnie. Panuje przekonanie, że w Himalaje można jechać nawet bez kondycji, bo to taka Szwajcaria, tylko większa. Ludzie myślą, że będą oglądać ośnieżone szczyty, a potem wejdą do ciepłego pokoiku i będzie fantastycznie. Nie będzie. Musisz przeżyć zamarznięty kibel, poślizgnąć się w łazience i zrozumieć, że w nocy woda zamarza w kranie i rano jej nie ma.
Jak te trudności znoszą twoi klienci?
– Większość się adaptuje i jest oczarowana. Ale czasem zdarzają się tacy, których nie rozumiem. Nie szanują drugiego człowieka i jego przestrzeni i choć przeprowadziłam ich przez cały trekking, to na koniec nie podadzą mi miski z jedzeniem. Nie ma ich na szczęście zbyt wielu. Nie lubię też w nas, Polakach, jednej rzeczy – tej ciągłej oszczędności ponad wszystko. Tłumaczę jasno, że jedziemy do kraju, w którym daje się napiwki i trzeba się na to przygotować, ale zdarzają się osoby ciągle to podważające. Ale inni, widząc ciężką pracę tragarzy, dają dwa razy więcej, niż wypada. Niektórzy nie rozumieją, że w wysokich górach trzeba chodzić powoli, poniżej swojego zwykłego tempa, żeby przyzwyczaić ciało do wysokości. Zatrzymują się czasem zdenerwowani, że muszą czekać na resztę, a potem cierpią, kiedy wysokość daje im w kość. Zachowują się jak dzieci. Nudzą się wieczorami, bo słońce zachodzi szybko, a nie zabrali książki ani kart, więc nie mają co robić. Inni spędzają całe wieczory na snuciu opowieści.
Ale to się zmienia. W rejonie Everestu już prawie wszędzie zamiast tradycyjnej dziury w ziemi stoją porcelanowe toalety, a wi-fi za opłatą można mieć na 4500 m n.p.m.
– Szerpowie robią, co w ich mocy, żeby dogodzić turystom, i wynoszą wszystkie dobrodziejstwa współczesnego świata wysoko na swoich plecach. Wiele o ich życiu dowiedziałam się od Namgela. Miał 16 lat, kiedy go poznałam. Nosił bagaże dla jednej z pierwszych grup, którą prowadziłam. Zaprzyjaźniliśmy się, a potem wynajęliśmy razem mieszkanie. Ja potrzebowałam swojego kąta, on chciał mieć swoje miejsce w Katmandu. Pochodzi z małej wioski oddalonej o 19 godzin jazdy jeepem od stolicy.
Jak się żyje w Nepalu samotnej kobiecie?
– Nigdy nie pomyślałam, że coś może mi się przydarzyć. Ludzie są tu z natury łagodniejsi. Nie denerwują się na ciebie, więc i tobie jest trudno zdenerwować się na nich.
Jak traktują obcokrajowców?
– Darzą ich dużym szacunkiem. Większość Nepalczyków nie jest nastawiona na zarabianie pieniędzy. To kraj bez kolców, łagodny w doświadczaniu.
Nie idealizujesz go zbytnio?
– Oczywiście, wkurzam się czasem z powodu okropnej biurokracji i tego, jak urzędnicy traktują ludzi. Ale Nepalczycy się na to godzą, mówiąc, że tak już po prostu jest. „Co zrobić“ – to ich narodowe powiedzenie. Z jednej strony nie rozumieją, że fajnie pomalować pokój dwa razy farbą, żeby nie przebijało, ale kiedy się upieram, to mi pomagają i nigdy nie zostawiają samej w opresji. Są bardzo wspierający i serdeczni. Przyjechałam tu, żeby zobaczyć wysokie góry, a zadziwiło mnie, jak niesamowici są ich mieszkańcy.
Kiedy poznałam Namgela, poprosiłam, żeby pokazał mi swój rodzinny dom. Ustawiłam sobie trekking tak, żeby przejść przez jego wioskę. Kierowca jechał jak wariat przez 19 godzin, ciągle wyprzedzał, stracił lusterko, w pewnym momencie zawiśliśmy nad przepaścią. Na koniec zatrzymaliśmy się gdzieś w nocy, następnego dnia trzeba było jeszcze podejść trzy godziny. Wioska kipiała zielenią. Akurat odbudowali dom ciotki po trzęsieniu ziemi i świętowali. Ta ciotka nie puściła mnie dalej samej, bo w radiu mówili, że jakaś dziewczyna została zaatakowana przez niedźwiedzia. Odprowadziła mnie pod pretekstem załatwienia jakieś sprawy do następnej wioski i oddała pod opiekę tragarza, który szedł dalej z pakunkiem. Po drodze go zgubiłam, bo się upił.
Jak turystyka zmieniła Himalaje?
– W dolinie Khumbu, którą wędruje się pod Everest, nie ma już ludzi, którzy mieszkali tam 40 lat temu. Dorobili się na wspinaczach oraz turystach i wyjechali. Pojawiły się lotniska. I szkoły – 27 w tym regionie założył pierwszy zdobywca Everestu Edmund Hillary, który do końca swych dni był głęboko wdzięczny za partnerstwo Szerpie Tenzingowi Norgayowi. Hillary był wielkim dobrodziejem Szerpów i tego regionu. Ludzie mówią, że był ich cudem. Tak samo jak pojawienie się ziemniaków. Okazało się, że dobrze radzą sobie w surowej himalajskiej glebie i można je uprawiać naprawdę wysoko. Urozmaiciły ubogą dietę mieszkańców gór. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu Szerpów postrzegano jako niewykształconych wieśniaków. Tymczasem wraz z pojawieniem się wypraw zaczęli zarabiać niewyobrażalne wcześniej pieniądze. Kupowali za nie ziemię w Katmandu. Wielu z nich przeniosło się tam na starość. Nawet jeśli ich potomkowie prowadzą jeszcze w dolinie Khumbu hoteliki, to tylko sezonowo i na zimę wracają do stolicy.
Z biedaków stali się bogaczami?
– Nie wszyscy. Niektórzy przegrali na tej transformacji, bo zeszli w niziny, zanim się rozpoczęła. Jednym z nich był dziadek Namgela. Cieszył się, że niżej wszystko lepiej rośnie, a potem się okazało, że czasy się zmieniły i zarobek jest w górach.
Jaki wpływ na Szerpów mają pieniądze?
– Robią na nich wrażenie. Niektóre osady powstają tylko po to, żeby dać schronienie turystom. Jedną z nich jest Lobuche w drodze na Mount Everest. Kiedyś pasły się tam jaki, dziś można przespać się pod dachem i zjeść pizzę z tuńczykiem. Na 4940 m n.p.m. Za wszystko słono się płaci. Im wyżej, tym więcej trzeba wydać za naładowanie powerbanka, prysznic, jedzenie czy wodę do termosu. W osadzie nad jeziorem Gokyo na wysokości 4800 m n.p.m. kiedyś były dwa kamienne baraki, a teraz stoi tam nowoczesny hotel, w którym serwują cappuccino i torty czekoladowe.
I taka jest przyszłość Himalajów?
– Niektórych miejsc. Tam, gdzie nie ma turystyki, wysokogórski Nepal umiera. Ludzie uciekają do innych osad za pieniędzmi. Niektóre święta są kultywowane, ale wygląda na to, że jakby tylko dla turystów, którzy płacą za wstęp duże pieniądze. Nie biorą w nich udziału sąsiedzi z wiosek obok, choć robili to przez setki lat, pielgrzymując od doliny do doliny. Nie przychodzą, bo są zajęci turystami. Społeczeństwa się starzeją, szkoły zamykają, bo brakuje dzieci. Kto będzie zajmował się starcami? Znikają też jaki, bo nie ma młodych ludzi, którzy chcieliby się nimi zajmować. Powstają wprawdzie farmy tych zwierząt, ale należą do Chińczyków.
Co jest marzeniem młodych Szerpów?
– Wielu chłopaków, którzy spędzali dzieciństwo na wypasie jaków, marzy, żeby załapać się na wyprawę na Mount Everest. Ale nie umieją się wspinać i zdarza się, że giną, zanim się nauczą. Po raz pierwszy znajdują się w trudnych sytuacjach i nic dziwnego, że czasem uciekają, porzucając klientów, kiedy robi się dramatycznie. Dla najlepszych przewodników góry stały się przepustką do przeprowadzki do USA. W całym tym przemyśle turystycznym brakuje większego planu, zastanowienia się, co będzie za kilka lat. No bo co np. stanie się z fekaliami turystów? Zakopuje się je pod ziemią razem z pełnymi szambami, a obok stawia kolejne. Ile tego się zmieści?
Góry nie są już dla Szerpów święte? Nie obawiają się oni, że wchodząc na szczyt, rozgniewają bogów?
– Są tacy, którzy nadal wierzą, że na tę i tamtą górę nie należy wchodzić. Ale większość ma już pragmatyczne przekonanie, że bogów można uprosić modłami i w ten sposób odczarować ich złość. Dla największych agencji, co roku wprowadzających setki klientów na ośmiotysięczniki, temat wierzeń albo nie istnieje, albo musi dostosować się do biznesplanu.